|
280
Coelorum numerus ac ordo secundum vetustissimos.
| [Anti.] Fora bono che la raggione ci sciamasse164 del'ordine et numero dei cieli.
[Nico.] Tu mi concordasti per Dio buona cosa. Tanto più che circa questo dagl'antiqui gli moderni alquanto discrepavano, perché gli vetustissimi astronomi ponevano la più alta spera esser la stellata, sotto quella il cielo di Saturno, appresso quel di Iove. Marte sopra il Sole et sotto il Sole Venere, et Mercurio, et la Luna infima. Del quale ordine io ti posso assignare tre raggioni, cioè la quantità del moto, la diversità de lo aspetto, l'ecclissi. Perché qual di due pianeti ha più veloce il moto proprio, o ha maggior diversità de aspetto, o ecclissa, cioè asconde agl'occhi nostri l'altro, è più basso che quell'altro. Onde perché la Luna tra pianeti è velocissima et ha massima la diversità d'aspetto, et è stato vista ecclissare il Sole et ogn'un degl'altri pianeti, et stelle, però senza dubio si cognobbe havere tra tutti il più basso luoco.
| [ANTI.] Peropportunum esset, demonstrata iam mundi elementorumque figura ac distinctione, coelorum quoque numerum et ordinem explicare.
[NICO.] Recte admones: eoque magis quod super hoc discrepantia fuit olim apud antiquos.
281
Nanque astronomorum vetustissimi supremum ponebant stellatum55 orbem: [s:30v] secundo mox loco Saturnum: tertium Iovem: sub quo Martem: sub Marte Solem: sub Sole Venerem: inde Mercurium: Lunamque infimam.
282
Tres ordinis coelorum rationes.
| [Anti.] Che cosa è diversità d'aspetto?
[Nico.] La differentia tral vero e visto165 luoco del pianeta.166 Il vero luoco si mostra per un filo tirato dal centro de la terra per lo centro del pianeta. Il visto per un filo tirato dal'occhio nostro per lo centro del pianeta.
| [ANTI.] Quibus ad id rationibus movebantur?
[NICO.] Tribus potissimum, velocitate motus secundarii: diversitate56 aspectus: ecclipsibus57. Nam ex duobus astris, quod citatiore motu fertur ad occidentem, sive maiorem patitur aspectus diversitatem: sive tandem reliquum astrum corpore suo quandoque tegit, id proculdubio est reliquo inferius.
283
Lunam esse astrorum infimam.
Quoniam itaque Luna est planetarum velocissima, et maximam patitur aspectus differentiam: visaque fuit saepe Solem ac reliquos nonnunquam visui nostro intercipere: propterea proculdubio eam inter astra infimam esse oportet.
284
| [Anti.] Adunca perché, come tu mostrasti, la terra a rispetto de la solare spera et dele altri superiori è quasi un punto, seguita che tal diversità d'aspetto negli superiori pianeti insensibil [C:29v] sia, et perciò né comprendere si possa chi di quelli habbia maggiore diversità, onde non si potrà per questa via conoscere chi di quelli sia più alto et chi più basso.
[Nico.] Per l'altre due vie si certifica, cioè per la velocità del moto et per lo ecclissare di l'uno l'altro.
| [ANTI.] Sed ede, obsecro, quid sit aspectus diversitas.
[NICO.] Differentia videlicet veri, visique loci: quorum illum recta, quae a centro terrae, hunc autem recta, quae ab oculo nostro, utraque per centrum astri producta in zodiaco indicat. Quare angulus sub rectis huiusmodi contentus erit ipsa diversitatis quantitas: quae tanto sit maior, quanto astrum terrae horizontique fuerit vicinius. Nanque astro [S:20r] loci verticem possidente, nulla est: coeuntibus tunc rectis in unam.
Quare diversitas huiusmodi in Luna est maxima, in Sole parva, in Marte vix percipitur: in superioribus non sentitur: iuxta proportio[s:31r]nem scilicet terrestris diameter ad ipsos astrorum orbes58.
285
Obiectio.
| [Anti.] Or siati concesso. Che dirrai del Sole, Venere et Mercurio che hanno i moti equali, et la diversità d'aspetto non ben perceptibile, et poi né Venere né Mercurio fu visto mai ecclissare il Sole.
[Nico.] Per questa causa alcuni delli posteri, come Platone167, mutaro l'ordine sopra detto, et posero Venere et Mercurio sopra il Sole. Ma tale fu frivola caggione, perché non bastava né l'una né l'altra di queste due stelle ecclissare il Sole; che'l solare diametro a quel di Venere è decuplo, come pone Albategnio168, et però, come gli geometri insegnano, la superficie169 solare a quella di Venere centupla esser conviene, et maggiore a quella di Mercurio. Onde siegue che cossì questo come quella non può dela solare faccia più che la centesima parte ascondere, il che non si può con la vista discernere. Per tal coniectura dunque non siegue che Venere, et Mercurio non possano sotto il Sole stare.
| [ANTI.] Itaque quoniam in superioribus planetis diversitas huiusmodi non est sensibilis: neque hac via coniici poterit quis inter eos sit altior, aut quis supremus.
[NICO.] Poterit reliquis duabus perpendi rationibus, velocitate scilicet motus, factisque inter eos eclipsibus.
286
Quaestio circa Solem Venerem ac Mercurium.
| [Anti.] Né quella medesima ci vieta ponergli sopra.
[Nico.] Io ne assignerò un'altra che lo vietirà, et inducerarti a metterli sotto il Sole.
| [ANTI.] Agedum, esto. Quid de Sole Venere ac Mercurio, qui motibus quasi aequalibus feruntur, nec satis in aspectu sensibilem patiuntur diversitatem: tum nec Venus nec Mercurius unquam visi sunt operire Solem.
287
[NICO.] Ob hoc nonnulli, quemadmodum Plato, Venerem ac Mercurium supra Solem posuerunt, 9
288
sed frivola quidem occasione compulsi. Neutra enim harum stellarum satis erat, quae phoebeo derogaret radio.
289
Albategnius. Tebitius.
Siquidem solaris diameter ad Veneream, Albategnio, Tebitioque testibus, ponitur decupla.
290
Unde solaris corporis circulus ad venereum, ut geometrica ratio postulat, erit centuplus, ad mercurialem maior.
291
Omnino ergo tam hic, quam illa non poterit de Sole plusquam centesimam partem operire: quod non magis visu percipitur, quam si Sol nullo praepeditus obstaculo fulgeat. Hac igitur coniectura non prohibemur Venerem ac Mercurium sub Sole collocare.
| [Anti.] Qual è quella?
[Nico.] Il Sole, nella sua minima distantia dalla terra, è lontano dal centro del mondo mille cento vent'uno, tanti quant'è il semidiametro [C:30r] dela terra; et la Luna, quando è remotissima da noi, sessanta quattro tanti dal detto centro s'allontana.
| [ANTI.] Sed nec eadem eos supra Solem statuere vetabimur.
292
Cur Venus ac Mercurius sub Sole collocandi sint.
[NICO.] Sunt et aliae rationes, quibus adducimur ac pene cogimur, eos inferiores fateri.
| [Anti.] Come provi tu che così170 sia?
[Nico.] Ptolomeo, per certa observatione, questo comprese, et Albategnio da quella non molto dissente. Onde segue che, quando i due luminari sono tra loro vicinissimi, distano l'un dal'altro mille et cinquanta sette tanti, quanto è il semidiametro dela terra, come appare sottrahendo l'una distantia dal'altra.
| [ANTI.] Eas libentissime audiam.
293
[NICO.] Minima Solis ab universali centro distantia centies ac semel et vicies fere supra millies terrae semidiametrum conti[s:31v]net: tantumque quater ac sexagies ab eodem centro Luna seiungitur, cum remotissima est.
| [Anti.] Cossì è.
[Nico.] Hor vuoi tu che tanto intervallo tral Sole et la Luna sia vacuo?
| [ANTI.] Quo id argumento corroboras?
294
Ptolemaeus. Albategnius.
[NICO.] Certis id Ptolemaeus rationibus astruit, et Albategnius non multum ab illo dissentit.
295
Sit igitur, ut luminarium quam vicinissimorum inter se distantia septupla sit ac quinquagecupla supra millecuplam ad terrae semidiametrum, tantum enim, dempta lunari a solari remotione, superest.
| [Anti.] No ché la natura nol consente.
[Nico.] Adunca vi sarà qualche celeste corpo.
| [ANTI.] Sic est.
296
[NICO.] Vis ergo tantum inter luminarium coelos intervallum superesse vacuum?
| [Anti.] Senza dubio.
[Nico.] Or voi tu che consenta la natura <tanta171> mole stare otiosa et supervacua?
| [ANTI.] Non patitur natura.
[NICO.] Aliquod igitur coeleste corpus illud occupabit.
| [Anti.] Vulgatissimo è tra philosophi che Dio et la natura niente vano o superfluo producono.
[Nico.] Ad ogni modo dunque cotale intervallo di stelle viduo non sarà. Ma quai stelle se non Venere et Mercurio collocare vi potremo?
| [ANTI.] Omnino.
297
[NICO.] Sed eritne tale corpus de crassitudine solaris, [S:20v] aut lunaris orbis?
| [Anti.] [Anti172] Certo non altre.
[Nico.] Ecco che con ottimo argumento te ho mostrato Venere et Mercurio deversi sotto il Sole collocare. Et tal ragione aduce il nostro Giovanne di Monte Regio perspicacissimo nel nono Libro del Breviario di l'Almagesto. E come i tre superiori, per la similitudine de i loro moti, immediatamente son locati, cossì anchor questi due, de li qual parlamo, insieme locarsi denno, per la similitudine che hanno nel moto. Et quanto ala longitudine et quanto ala latitudine così li su[C:30v]periori convengono col Sole nel moto di l'epiciclo, et l'inferiori nel moto di longitudine. Et esso Sole medio riduce ad uniformità il moto suo di longitudine col moto nell'epiciclo. Perché con l'epiciclo nel concentrico ben si salva l'apparentia del moto solare, come dice Ptolemeo, ponendo sì li moti de tal due orbi.
| [ANTI.] Tanta nimirum illis moles esset supervacua, atque ociosa.
298
[NICO.] Congrue itaque Veneris ac Mercurii concedetur orbibus.
| [Anti.] Ma come saprai tu qual di questi due pianeti sia sopra l'altro collocato?
[Nico.] Benché Ptolemeo lasci questo passo indeciso, e'l detto Giovanni dica questo non potersi investigare per via alcuna, non di meno io assegnerò alcune raggioni che ci inducono confessare Venere essere sopra di Mercurio.
| [ANTI.] Sane haud aliis dari poterit.
299
Ioannes de monte regio. Alia ordinis ratio. Ptolemaeus.
[NICO.] Hanc Ioannes de Monte regio adducit rationem in breviario magnae constructionis:
300
praeterea rectissime Sol debuit superioribus inferioribusque planetis interesse medius: ut videlicet inferiores, qui motuum inter se similitudine coniugantur, seorsum essent a superioribus, quos alia quaedam in motu copulat affinitas.
301
Hoc pacto superiores in epicyclo, in deferente inferiores cum Sole circumeunt59: atque ipse Sol medius suummet deferentis motum cum epicycli motu facit uniformem:
302
salvatur enim quam optime solaris motus apparentia per epicyclum in deferente concentro delatum: ut Ptolemaeus ostendit. Vides ergo quam apte planetarum prin[s:32r]ceps medius hanc geminam motuum differentiam ad unitatem contrahat.
303
Quomodo circa duos inferiores. Ioannes de monte regio.
| [Anti.] Forse perché fu ale volte Venere da Mercurio celata, et ecclissata. O ver perché per osservatione se ha compreso Mercurio havere maggior diversità d'aspetto.
[Nico.] Io non vuo' usare questi due argumenti. Quello perché tal ecclisse è rarissimo; questo perché la differentia di loro diversitati è sì piccola, che a pena si può per instrumenti deprendere. Benché non siano impossibili suppositi.
| [ANTI.] Aptissime quidem adeo, ut aliter ponere videatur pene absurdum. Sed quo discernes ingenio, uter inferiorum duorum sit superior?
[NICO.] Quamvis illud Ptolemaeus non determinet:
304
ac Ioannes noster nulla id via coniici posse affirmet, nonnullae tamen rationes Venerem faciunt superiorem.
305
| [Anti.] Qual dunque coniecture restano?
[Nico.] Tu non poi negare che le destre parti del mondo habbiano alquanto più dignità che le sinistre.
| [ANTI.] Fortasse, quoniam visus fuit Mercurius quandoque Venerem obtexisse, aut maiorem habuisse in aspectu diversitatem.
[NICO.] Non his utar mediis, illo quidem, quoniam vix, aut rarissime potest contingere: hoc autem, quoniam adeo parva est aspectus diversitas60, ut non facile sit deprehensibilis, quamvis utrunque, ut possibile admittatur.
306
Cur Mercurius sit Venere inferior.
| [Anti.] Quali intendi tu le parti destre?
[Nico.] Quelle certo, che al nascente Sole sono da man destra cioè le septentrionali et l'australe sinistre, come anchor Empedocle disse.
| [ANTI.] Quibus ergo coniecturis inniteris?
[NICO.] Negare non potes, dexteras mundi partes esse digniores, quam sinistras.
| [Anti.] Sia concesso che le septentrionali siano più degne, che cosa quindi segue?
[Nico.] Addunca di due stelle quella più degna esser conviene che [C:31r] più, o prima173, al septentrion s'accosta.
| [ANTI.] Sed quas intelligis dextras, aut sinistras?
Pythagoras. Plato. Aristoteles.
[NICO.] Pythagoras, Plato, Aristoteles dextera mundi orientalia: occidua vero laeva dixerunt.
307
Empedocles.
Empedocles autem dexteras partes septentrionales, laevas vero australes vocat Siquidem orienti Soli septentrionales: coelum vero medianti orientales mundi partes sunt ad dextram: ibi autem australes, hic occiduae sunt ei ad laevam.
Aegyptii. Cleomedes. Lucanus.
Cum Empedocle sentiunt Aegyptii, authore Plutarcho. Hoc idem Cleomedes opinatur. Aiunt enim antica mundi esse occidua, orientalia vero postica: quoniam illa Sol progrediens ante se prospiciat, istaec post se relinquat. Unde sit, ut dextras habeat septentrio, sinistras meridies. Unde Lucanus dicens,, [S:21r] [s:32v]
Ignotum vobis Arabes venistis in orbem
Umbras mirati nemorum non ire sinistras,
aperte intelligit sinistras partes esse australes.
308
| [Anti.] Sia quella più degna.
[Nico.] Il centro di l'epiciclo di Venere sempre è septentrionale dala ecliptica, et australe quel di Mercurio. Et più, l'auge di l'epiciclo, posto nella summità del deferente, et lo lato orientale di l'epiciclo posto nel nodo ascendente, che sono i loghi precipui, sempre in Venere dechinar comincia ver septentrione et in Mercurio ver austro, et perciò segue che di questi due Venere goda di qualche anteriorità.
| [ANTI.] Sint dextra digniora, quid tum?
[NICO.] Iam ex duobus astris illud dignius esse conveniet, quod respectu partium digniorum ad septentrionem magis aut prius accedet.
| [Anti.] Questo siegue.
[Nico.] Vuole dunque il natural ordine che Venere sia anteposta, et collocata in più alta sphera, et più vicina al Sole.
| [ANTI.] Hoc plane sequetur ex suppositis.
309
[NICO.] Quoniam itaque in Venere epicycli centrum septentrionale, in Mercurio autem australe semper est ab ecliptica: itemque, quoniam epicycli vertex in summitate deferentis positi, latusque eiusdem orientale in ascendente nodo constituti, quae sunt loca digniora, in Venere semper ad septentrionem, in Mercurio autem ad austrum declinare incipit: propterea congruum est Venerem aliqua praecellere dignitate.
| [Anti.] Sta bene l'argumento concessi gli suppositi.
[Nico.] Ancora perché Mercurio, nella varietà delli moti, assimiglia ala Luna, et è differente dal'altri pianeti, deve ala Luna esser collaterale. Ma coglie174 un altra raggione. Perché la natura però habbia dato gli circoli declinanti dala ecliptica agli pianeti, acciò che dal Sole nele congiuntioni, et nelle oppositioni dal punto opposito per diametro al Sole si trovino per lo più, quanto fu possibile, discosti.
| [ANTI.] Id iure sequitur.
[NICO.] Exigit ergo ratio, ut Venus Mercurio superiorem sortiatur locum, Solique viciniorem.
| [Anti.] Et che noia patiscono i pianeti dalo avvicinarsi al Sole, o al'opposito punto?
[Nico.] Vicini al Sole perdono il splendore, et combusti175 (come si dice) tornano. Vicini al punto, che al Sole per diametro è opposito, perdono la vista di quello per l'interpositione de la terra, et cossì o patiscono ecclisse (come ala La Luna accade), o di fulgore mancano.
| [ANTI.] Quadrat conclusio, concessis suppositis.
310
Alia ratio qua Mercurius Lunae collateralis coniicitur.
[NICO.] Praeterea, quoniam Mercurius, quoad61 orbium numerum, motusque varietatem, quodammodo Lunam imitatur, debuit et Lunae collateralis esse.
| [Anti.] Dunque per fugire tai difetti gli pianeti sortiro176 [C:31v] i cerchi declinanti.
[Nico.] Sì bene. Non vedi tu che se la Luna non havesse declive da l'eccliptica il deferente, et essa e il Sole ogni mese pateria l'ecclisse?
| [ANTI.] Conveniunt omnia.
311
Argumentum ab orbium inclinationibus.
[NICO.] Sed audi iam aliam, si placet, rationem. Videtur quasi natura orbes ab ecliptica declives planetis ideo dedisse, quo Solem in coniunctionibus, atque in oppositionibus punctum, quod ei stat ex diametro, quatenus liceret, evitarent.
312
| [Anti.] Così fora senza dubio.
[Nico.] Et fu di bisogno che circa questo la natura con più studio provedesse a quei pianeti, le cui spere sono a quella del Sole contigue; perché per tal vicinità sono al difetto dela combustione più obnoxij. Fu congruo dunque che tai pianeti sortissero maggiori epicicli, acciò con l'inclinatione di quelli potessero meglio schifare177 tal combustione. Convertendo adunca la propositione, conviene che questi pianeti siano al Sole prossimi, ché maggiori epicicli sortiscono. Ma Venere et Marte tra i pianeti hanno grandissimi gli epicicli; adunca questi due sarranno al Sole collaterali, cioè Marte perché più tardo sopra, et Venere sotto il Sole.
| [ANTI.] Nunquid Solis oppositique loci vicinitas est illis pernitiosa, quae fuit tantopere cavenda?
[NICO.] Est profecto non nihil damnosa. Nanque astra Soli vi[s:33r]cina fulgore privantur, fiuntque, ut aiunt, combusta: opposita vero eidem ex diametro, eius visione, terrae interiectu, carent. Itaque aut defectum patiuntur, id quod Lunae accidit, aut nonnihil splendore saltem repercusso deficiunt.
| [Anti.] Questo è per Dio, uno sottile argumento.
[Nico.] Et cossì come havemo argumentato da la grandezza degli epicicli, così dal sito degli loro deferenti questo medesimo conchiudere possemo, perché la sommità del deferente di Venere con la sommità di quel del Sole ad un verso sta, et quella di Marte puoco indi s'allontana. Il che è un'altra causa per schifare la dannosa vicinità del Sole; perché quando per caso Venere nella coniuntione sua col Sole si trova, si trova nella sommità del suo deferente, luogo ala Spera del Sole vicinissimo; il Sole si trova ancora nella sommità del suo [C:32r] deferente178, luogo dala spera de Venere rimotissimo; e cossì da quella si dilunga, et questo medesimo poi dire del Sole con Marte. Il che non fora, se altro sito gli deferenti loro havessero. Come gl'altri pianeti hebero, i quali di tal dispositione, non hebbero tanto bisogno essendo già le spere loro dala solare discoste. Et più ti vuo' dire, che quanto più sono dal Sole discoste le spere, tanto men godeno di ditta dispositione. Onde di Iove et Mercurio gli epicicli sono minori che quei di Marte et Venere, et l'augi più discoste da l'auge solare, e gli epicicli di Saturno et la Luna ancor più minori, et l'auge di Saturno più discosto da quello del Sole et par che la natura l'havesse previsto secondo lor bisogni.
| [ANTI.] Itaque ad hosce defectus effugiendos planetis circulorum inclinationem datam fuisse existimas.
313
Planetarum passio ad Solem.
[NICO.] Sane quidem. An ignoras Lunam, ni declivem sortita fuisset orbem singulis in mensibus omnino fuisse defecturam?
| [Anti.] Di vero non verriano tante cose apunto, si fermo non fosse l'argumento.
[Nico.] Et a ciò più fermo sia, un altro ne aggiungo se m'ascolti.
| [ANTI.] Nil dubium.
314
[NICO.] Oportuit ergo naturam, in hoc, fuisse diligentiorem circa planetas Soli collaterales, utpote praedictis detrimentis, ob vicinitatem, magis obnoxios. Unde congruum fuit iis maximos tribui epicyclos, quo facilius meliusque Solem evitarent62, nunc scilicet epicyclos inclinando, nunc deflectendo.
315
Conversa itaque propositione, convienet eos planetas existimare Soli quam vicinissimos, [S:21v] qui maximos sortiti sint epicyclos. Sed inter planetas Mars et Venus epicyclos habent latissimos: congruum est ergo hos Soli posuisse contiguos: superne scilicet Martem, quia tardior: inferne vero Venerem.
| [Anti.] Me sarà gratissimo.
[Nico.] Tu sai che il Sole è il più nobile di corpi celesti, et tal che senza quello tenebroso fora il mondo; perciò conviene che tra i pianeti ottinesse il luogo più degno.
| [ANTI.] Adducis peraecastor argumentum acutissime vestigatum, nec prius dictum.
316
Argumentum a deferentum situ.
[NICO.] Quinetiam hoc idem coniicimus ex ipso deferentum situ. Nanque vertex deferentis Venerei in eodem zodiaci loco est cum vertice solaris orbis: nec inde Martis ipsum fastigium multum abest. Talis enim dispositio fuit illis aliud quoddam medium ad arcendam Solis vicinitatem damnosam.
317
Nam, exempli gratia, sicubi Veneri coniunctio cum [s:33v] Sole contingit apud sui deferentis verticem locum, scilicet solari coelo vicinissimum: oportet tamen Solem in suo quoque vertice constitutum, loco videlicet a venerea sphaera remotissimo sursum abesse. Idemque in Martis cum Sole coniunctione fieri. Caeteris autem planetis satis iam a Sole semotis non erat talis dispositio adeo necessaria.
318
Quin et illud consydera, quod eo magis corroborat argumentum, nam quo remotiores a Sole sunt planetarum sphaerae, eo minus tali epicyclorum ac deferentum habitudine subornantur. Unde Iuppiter ac Mercurius minores epicyclos ac deferentum vertices a Solis auge remotiores, quam Mars et Venus habent. Saturni quoque ac Lunae epicycli sunt adhuc minores, ac dicti vertices indidem remotiores, epicyclos tamen minores intellige deferentum respectu. Videtur itaque quodammodo natura planetis singulis pro necessitate consuluisse.
Obiectio.
| [Anti.] Per questa raggione gli convenia il più alto luogo.
[Nico.] Anzi il luogo medio, perché come un re nel mezo del suo regno suole stare, accioché ogni luogo sia provisto179 di giustitia, et di quel che chiede, così questo rectore del tempo, questa lucerna del mondo, questo moderatore de l'altre stelle, come dice Macrobio, ottenne tra pianeti il luogo medio, acioché i tre superiori in un modo [C:32v] et li tre inferiori in un altro dal suo principe et duce nei moti loro piglino il governo, come ancor Marsilio Ficino ragiona. D'ogniuno deli tre superiori l'epiciclo in tanto tempo si rivolve, in quanto il Sole ad esso pianeta fa ritorno. Et gli inferiori nel moto di longitudine sono anchor al Sole colligati. Ancora il Sole, che sempre per mezo del zodiaco camina, dovea nel mezo luoco stare di quei, che or da settentrione, or da l'austro gli vanno ballando. Et come il cuore del'animale nel mezo del corpo, cossì il core celeste (come dice Macrobio) nel mezo deli cieli star deve.
| [ANTI.] Congruum ergo erat, sicut Veneris ita et Martis augem una cum auge Solis esse.
[NICO.] Est sane admodum propinqua, quamvis una non sit. Veruntamen hunc illi defectum resarcit habitudo alia duobus reliquis superioribus communis, qua Solis arcent in coniunctione viciniam.
| [Anti.] Io vorrei meglio intendere questa colligantia dei moti dei pianeti col Sole.
[Nico.] Del moto dei pianeti nel suo logho parleremo apieno. Adunca questo è il vero ordine dei cieli. Tacciano180 Anaximandro, Mettrodoro et Crate,181 che stoltamente ponevano supremi il Sole et la Luna; et di sotto l'erranti et non erranti stelle. Taccia Alpetragnio, il quale Venere, taccia Platone182 con gl'altri, i quali anchor Mercurio sopra il Sole ponevano. Questo è l'ordine dei pianeti dimostrato, approbato, et usitato. Così tene Ptolomeo, cossì Alfagrano, cossì Albategnio, e tutti Astronomi. Cossì li Caldei, cossì Archimede, come signia Macrobio. Onde, per antiquo et philosophico decreto, gli pianeti, secondo l'ordine detto successivamente pigliati, per l'hore temporali insino ad hora signoregiano,183 et perciò ogni iorno dela settimana da qual pianeta, che in l'ora sua prima regna, il nome sortisce.
| [ANTI.] Quae?
[NICO.] Quilibet enim ipsorum trium in Solis coniunctione fit apud epicycli verticem et perinde ab eo remotissimus.
319
Argumentum a Solis dignitate.
| [Anti.] Hor chi si potria opporre a tante raggioni, et testimonij? Ma vengamo un poco al numero. [C:33r]
[Nico.] Quanto al numero degli cieli è anchora varia tra gli autori l'opinione. Gli vetustissimi astronimi, i quali secondo Diodoro fuoro Egiptij, vedendo, come sopra ti dissi, le stelle fisse con distantia tra loro invariabile levarsi et colcarsi, s'accorsero quelle in un medesimo cielo essere chiavate, et pensaro che non altro moto, che'l diurno facessero, et però giudicaro tal cielo essere il primo mobile, il quale col suo velocissimo moto, per dì et notte una volta dando, l'inferiore sphere seco rapesse. Et havendo compreso per sette varij moti dele sette più basse stelle e sette essere gli cieli inferiori, dissero in tutto otto dovere essere gli cieli. Arsatile poi, et Timocare, per anni quasi trecento trenta innante la natività di Christo, osservando in Alexandria alcune stelle fisse, a pena s'accorsero del moto tardo di quelle. Per anni duecento poi di questi, seguitò Abrachi, et Hipparco, li quali conferendo le sue osservationi con quelle di Timocare compresero il detto moto. Per anni centosettanta appresso, Agria in Bithinia, et Mileo184 geometra in Roma; et per altro cento anni poi, Ptolemeo clarissimo in Alexandria, tenendo l'occhio ver le stelle assiduo, intesero quelle sopra gli poli del zodiaco verso livante ogni cento anni un grado moversi. Onde segue una rivolutione in trentasei migliara di anni coprirse. Così si comprese l'ottavo cielo per due moti moversi. Et perché non può un corpo per sé dui moti fare, fu necessario il nono cielo ponere, accioché solo il moto ver livante fusse proprio di l'octavo, [C:33v] et il diurno ver ponente, per impeto del nono, facesse. Et così185 esso 9o, un simplice moto havendo, fusse il primo mobile. Il quale, come l'aristotelica philosophia186 c'insegna, un solo moto fare per ragione deve. Ecco adunca che, dale dette osservationi, si cava gli cieli essere nove. Venne 740 anni poi di Ptolemeo, Albategnio Arabo il quale, in Aracta187 affrontando le sue considerationi con quelle di Mileo, et Ptolemeo, conobbe le stelle haversi mosso in detto intervallo a raggione d'un grado per 66 anni. Altri pensaro le stelle moversi otto gradi ver livante, et altri tanti ver ponente a raggione di un grado per anni 80. Successe poi Tebit, il quale, per salvare tal varietà di moto nele stelle et ancor la varietà dela massima declinatione del zodiaco da diversi variamente trovata, imaginò che gli principij d'Ariete et Libra dil'8o cielo, sopra due piccoli cerchi girando circa l'equinoctiali punti de la 9a, facessero il moto di trepidatione. Alfonso, o188 l'ultimo re di Castella, che regnò ali 1250 anni del Signore, vista l'opinione di Tebitio, mutò alcune cose nel moto di trepidattione, et aggionsevi il moto di longitudine ver livante. Così, se ad Alfonso or credemo, l'octava spera viene a fare tre moti, cioè il diurno, quel di longitudine, che in 49 migliaia d'anni si compie, e quel di trepidatione, che un giro fa in 7 mila anni. Adunca, come la raggion vole, uno di questi tre moti sarà proprio ad 8o, cioè quel dela trepidatione, gl'altri bisogna che li faccia per impeto di due superiore sphere, cioè quel di longitudine ver livante, per virtù dela nona ala quale tal moto sia proprio; [C:34r] et il diurno, per virtù dela decima, che tutte l'inferiori seco tiri; et sia il primo mobile. In questo modo dece saranno gli cieli.
| [ANTI.] Non succederent sane ad votum omnia, nisi talis planetarum ordo esset ratissimus63.
[NICO.] Sed idem alia quoque ratione confirmabo.
320
Scis equidem Solem astrorum esse nobilissimum: utpote sine quo nec Luna nec Stellae fortasse collucerent, mun[s:34r]dusque totus esset obscurus. Itaque merito Soli dignissimus debebatur locus.
| [Anti.] Io vorrei questi moti, posti da Tebitio et Alfonso, meglio intendere.
[Nico.] Io ti reservo questo con l'altre theorie che ti ho da exponere, qui tanto ne ho toccato, quanto fu per chiarire il numero degli cieli necessario.
| [ANTI.] Sic magis conveniebat illi locus altissimus.
321
Macrobius. Marsilius Ficinus.
[NICO.] Immo medius. Sicut enim rex in medio solet regno considere, quo propere parique singulis intervallo regionibus consulat, sic iste temporis rector, haec mundi lucerna, hic astrorum moderator, ut ait Macrobius, obtinuit me[S:22r]dium inter planetas locum:
322
ut tres uno superiores, alioque inferiores modo quandam a medio principe suscipiant in motu legem. Ut Marsilius etiam Ficinus ratiocinatur.
323
Planetarum ad Solem habitudo.
Trium siquidem superiorum quilibet semel ad unguem epicyclum circuit, donec Sol ad eum redeat. Duo vero inferiores, quamvis nunc praecedant Solem, nunc subsequantur, quo ad motum tamen longitudinis medium, semper sunt cum illo.
Lunae ad Solem colligantia.
| [Anti.] Ma come te hai tu dimenticato il cielo empireo.
[Nico.] Io te ho parlato degli cieli mobili. L'empireo è immobile, et, come Strabo dice, intellectuale, il quale, come anchor scrive Beda, creato di continente189 fu di angeli fornito. Ma se questo vuoi con gl'altri anchor numerare, in tutto ondeci sono i cieli. Et dicoti anchor, come il primo mobile col suo rapidissimo diurno moto sopra li poli del mondo girando seco ver ponente tira tutte l'inferiori sphere, e così per virtù del nono et de l'octavo cielo tutti gli bassi cieli il moto dele fisse stelle ver livante che facciano bisogna.
| [ANTI.] Sed quid Luna, nihil ne cum Sole communicat?
[NICO.] Communicat. Nam in coniunctionibus, oppositionibusque luminarium mediis, lunaris epicycli centrum semper deferentis habet apicem summum: oppositum vero locum in quadraturis. Semperque solaris motus medii linea media est inter centrum epicycli Lunae, apicemque dictum: aut simul cum illis videlicet in co- niunctione: aut ex opposito amborum simul existentium, scilicet in oppositione.
ANTIMA. Non vacat haec habitudo ratione, ut opinor. Nihil enim facit natura supervacuum.
Ratio colligantiae.
NICOME. Quantum video, haec potest adsignari ratio. Luna Soli coniungitur apud deferentis locum altissimum, ut sic Soli propinquior, eius circumplexa ra[s:34v]diis magis illuminetur, ideoque citius apparere incipiat. Nam lucida sphaera eo plus illuminat de globo minori, quo propior ei fuerit: quemadmodum in perspectiva satis ostensum est, rursus plenilunium fit circa eundem deferentis locum supremum, tunc vero a Sole iam opposito remotissimum. Siquidem Luna tunc, cum plena spectetur, latiori non indiget lumine: ideoque Solis propinquitatem parvifaciens curat quasi potius esse quam maxime64 ab eo semota: quo scilicet circa exiliorem umbrae conum minus ad defectum subeat periculi.
Quaestio.
| [Anti.] Come adunca per virtù del ciel di Saturno gl'inferiori quel medesimo moto non fanno?
[Nico.] Or tu non hai ancor ben inteso il sito di questi cieli. Sappi che i detti dece cieli mobili sono tra loro contigui, et giù di giro in giro vanno l'un l'altro abrazando, come le spoglie d'una cipolla fanno, di modo che la concava faccia de l'abrazante sia una medesima con la convessa dela abrazata, et tutte con la terra concentrice. Onde per tale contiguità è necessario che il primo mobile seco traha le novi inferiori. Et che il nono faccia [C:34v] fare il suo moto a tutti gli 8 più bassi ver livante. Né altrimente l'ottavo, col moto di trepidatione, tutti gli sette sottoposti cieli seco tiri. Ma il moto, che fa Saturno in trenta anni, non può seco menare il ciel di Iove. Perché tal moto non lo fa tutto il cielo di Saturno, contiguo a quel di Iove, ma lo fa un orbe, immerso nel cielo di Saturno, che deferente si chiama, di modo che non può toccare, né movere il ciel di Giove. E così intende del moto di Iove che in 12 anni si compie. Così di Marte che in due. Non altrimente del Sole, Venere et Mercurio, che in un anno. Et de la Luna che in ventisetti dì et un triente190 ver livante tutto il corso volta.
| [ANTI.] Optime quidem sibi cavet. Sed in quadraturis quid prodest illi terrae vicinitas?
[NICO.] Ut scilicet praecisius tunc dimidiata luceat: itaque nobis manifestius indicet mensium lunarium quadrantes, siquidem in tetragonis Solis aspectibus, Luna, quo distantior esset a nobis, eo maior, quam dimidia luceret: quod menstruae65 distinctionis ordinem perturbaret.
| [Anti.] Hor io ho ben inteso quel di che dubitava. Ma come non hai tu parlato del cielo christallino, né del firmamento?
[Nico.] Il firmamento dei theologi dicono essere l'ottavo stellato. Et alcuni l'agregato di esso 8o191 con li 7 più bassi, chiamasi così per la sua firma clausura, et intransgressibile termino, prendo Augustino. Il cristallino cielo altro non può esser che il nono, o ver l'aggregato del nono et del primo mobile. Percioché, come scrive Moysè nella creatione del mondo, Dio puose il firmamento tra l'acque superiori et inferiori. Quelle sono il detto cielo cristallino, il quale altramente glatiale, o aqueo, si chiama, però forse d'un giazo, o d'un cristallo, par che sia fatto. Queste sono le acque, o ver materie elementari.
| [ANTI.] Nihil non acute resarcis: adeo, ut non facile quicquam hoc aptius excogitari queat.
324
Quod Sol sit medius ratio a latitudine.
[NICO.] Sed unde abii, rediens aio maxime convenire Soli medium in planetis locum: ut qui mediam eclipticam perambulet, reliquis nunc Boream nunc Austrum versus deviantibus.
325
A similitudine cordis. Macrobius.
Ac sicut in animantium corporibus medium cor [S:22v] locum possidet, sic coeleste cor locum in coelis medium decentissime habere concluditur: ut Macrobius etiam sentit.
Ab inconvenientibus.
Praeterea si Sol medio loco sublimior extitisset, omnes superiores stellas calefaceret, ac quemadmodum Martem, ignitas redderet. Si autem inferior, ele[s:35r]menta exureret, itaque naturae legem perverteret.
Ovidius.
| [Anti.] Così cade ogni cosa al proposito. Ma questi tai [C:35r] moti fannonsi sopra un medesimo asse, o sopra diversi?
[Nico.] Il moto del primo mobile ver ponente gira sopra l'asse del mondo, che è quel di l'equinoctiale. Degli moti poi contrarij, quel del Sole volta sopra l'asse proprio, equidistante a l'asse del zodiaco del 8o cielo. Onde il centro del Sole, sempre, nella piana faccia del detto zodiaco si trova. Quelli de la Luna, et gli altri pianeti, rotano sopra diversi assi et non equidistanti a l'asse del detto zodiaco. Onde i loro deferenti, esso zodiaco segando, da quello declinano. Et oltre ciò, da esso zodiaco, et cossì dal mondo, eccentrici sono. Et tutti, fuorché quel del Sole, portano un piccolo cerchio, epiciclo detto, il quale circonvolve il corpo del pianeta di sopra ver livante et di sotto ver ponente; fuorché quel dela Luna, che per contrario rota. Ma tutti questi moti intendo un altro iorno, con più particolarità, dechiararte.
| [ANTI.] Non ergo inepte Phaetontem filium iamdudum quadrigam temerarie consensurum monebat dicens, apud Ovidium.
Altius egressus coelestia signa cremabis:
Inferius terras: medio tutissimus ibis.
[NICO.] Immo prudentissime. Nec apertissima ratio latere poterat quenquam, nedum Ovidium consultissimum poetam.
326
Ad summam igitur talis est proculdubio coelorum ordo.
327
Anaximander. Metrodorus. Crates. Democritus. Alpetragnius. Plato.
Taceant Anaximander, Metrodorus et Crates, qui perperam luminaria ponebant suprema: ac sub eis errantes inerrantesque stellas. Taceat Democritus, qui Mercurium:
328
Taceat Alpetragnius, qui Venerem Sole faciebat altiorem.
329
Valeat cum suis Plato, qui luminaria posuit infima.
330
Talis est inquam orbium situs, qualem multifariam demonstravimus, ratumque fecimus.
331
Ptolemaeus. Alphagranus. Albategnius. Tebitius. Chaldei. Archimedes.
Sic Ptolemaeus veracissimus: sic Alfagranus,66 sic Albategnius, Tebitius, omnesque sentiunt astronomi.
332
Idem Chaldaei fatentur: idem ingeniosissimus Archimedes, teste Macrobio, confirmat.
333
Argumentum a planetarum dominio.
Unde ex aliquo philosophorum decreto, planetae iuxta praefatum adhuc ordinem vicissim sumpti per singulas tam diei, quam noctis temporales horas dominantur: ipsique septimanae dies singuli ad horae primae dominatore cognominantur.
334
De coelorum numero.
| [Anti.] Tu m'hai192 così bene esplicato la forma, il sito, l'ordine, il numero, i moti, sì dele celesti come dil'elementari spere, ch'io credo che meglio non si potria.
[Nico.] Anzi io meglio ti farrò intendere come di questi deferenti ogn'uno stia, et come quel del Sole sopra il centro proprio; quel dela Luna sopra il centro del mondo; quei degl'altri pianeti sopra gli centri di loro equanti, regularmente girano. Et come quei di Venere, et Mercurio vanno dala eccliptica, hor quinci, hor quindi, deviando. Et come gli puncti, dove quel de la Luna taglia l'ecliptica, che capo et cauda del dracone si chiamano, con tardo moto ver ponente vanno. E come la [C:35v] piana193 faccia del lunare epyciclo sempre nel piano del suo deferente giace. Ma degl'altri pianeti gli epicicli loro summità inchinano, et quei di Venere et Mercurio gli lati ancor reclettino194; per li qual moti, hor a borea, et hor ad austrino195, da la solare semità196 divertino197.
| [ANTI.] Quis iam tot rationibus totque testimoniis obviam ire posset? Sed veniamus nunc ad numerum quando satis circa ordine lusimus.
[NICO.] Quo ad numerum etiam coelorum varias video authorum sententias. Certissimum est tamen eos nequaquam pauciores [s:35v] esse, quam octo.
335
Diodorus. Coelum octavum fuisse antiquis primum mobile.
Siquidem astronomi vetustissimi: qui, ut Diodorus ait, Aegyptii fuere, videntes, ut ante dixeram, stellas inerrantes eandem semper inter se distantiam, eundemque67 servare situm, cognoverunt68 eas in eodem coelo fixas. Et quoniam eas apud eadem horizontis puncta oriri semper et occidere spectabant, non alio ipsas, quam diurno motu ferri putaverunt. Atque ideo coelum, cui sunt infixae, primum mobile vocarunt: quod citatissima conversione inferiores orbes ab ortu in occasum secum raperet, intra diem noctemque [S:23r] ambitum perficiens.
336
Octo coeli secundum antiquos. Arsatilis. Timocaris.
Mox, cum ex septuplici motu errantium astrorum, septem esse perpendissent coelos inferiores, omnino coelos octo fore crediderunt.
337
Inde Arsatilis atque Timocaris annis ferme xxx supra ccc ante Christi natalem observantes Alexandriae stellas aliquot vix aut nihil animadverterant adhuc motum tardissimum: cum priorum non haberent observationes, quibus ipsi suas conferrent.
338
Abrachis. Hipparchus.
Hoc secuti sunt Abrachis et Hipparchus, biscentum interiectis annis: qui suas cum illorum observationibus conferentes, comprehendere coeperunt motum praedictum.
339
Agrias. Mileus. Ptolemaeus.
Elapsis inde annis c ac lxx Agrias in Bithynia, Mileus geometra Romae: annisque postea c Ptolemaeus clarissimus Alexandriae assiduo stellas oculo considerantes cognoverunt eas super zodiaci polos versus orientem centenis annis uno deferri gradu: atque revolutionem totam sex ac triginta annorum millibus compleri. Itaque deprehensum est octavum coelum duobus agi motibus.
340
Et quoniam [s:36r] impossibile est corpus idem per se pluribus quam uno moveri motibus, necesse fuit ponere coelum nonum:69 ut videlicet motus ille tardissimus proprius esset octavi, diurnus vero noni, qui secum traheret octavum et reliquos orbes inferiores.
341
Novem coeli secundum Ptolemaeum.
Itaque nonum simplici motu praeditum mobile primum vocaretur: quod, sicut Aristotelica docet philosophia, unico versatur motu. Hinc ergo novenarius colligitur coelorum numerus.
342
Albategnius.
Post Ptolemaeum annis supra septingentos, quadragenis, Albategnius Arabs Aractae stellarum motus observans, conferensque suas cum Milei et Ptolemaei considerationibus, didicit stellas in dicto intervallo per sexagenos ac senos annos singulis gradibus motas:
343
alii putarunt eas octo gradibus versus orientem, totidemque vicissim ad occidentem per octogenos annos singulis moveri gradibus.
344
Tebitius.
Successit his Tebitius, qui quo motus huiusmodi, simulque maximae solaris declinationis varietatem occasione congrua salvaret, trepidationis commentus est motum. Existimavitque Arietis et Librae octavi coeli principia in parvis circumagi circulis circa aequinoctialia puncta noni.
345
Alfonsus rex.
Alfonsus, demum Hispanorum rex: qui circa humanae salutis annum quinquagesimum, bisque centesimum supra millesimum regnavit, Tebitii considerata positione, in ipso trepidationis motu nonnulla mutavit: adiecitque longitudinis motum ad orientem.
346
Motus nonae tardissimus.
Hoc pacto, si Alfonso credimus, octavum coelum, tribus agetur motibus, [S:p.23v.] diurno scilicet, nec non longitudinis: cuius revolutio novies ac quadragies mille annis completur: ac trepidationis, [s:36v] cuius ambitus septem annorum millia postulat.
347
Decem coeli ex Alfonsi positione.
Itaque, sicut exigit ratio, horum motuum unus duntaxat erit octavo proprius, ipse videlicet trepidationis motus70: reliquos autem non nisi alieno faciet impetu. Atque ideo cogemur duos octavo superiores imaginari coelos: nonum scilicet, cui longitudinaris motus: ac decimum, cui diurnus sit proprius: ita ut tam hoc, quam illud inferiores secum coelos rapiat. Sic ipsum decimum erit primum mobile,
348
coelique omnino decem.
349
Empyreum coelum. Strabus. Beda. Coeli undecim.
| [Anti.] Io t'asculterò volentiero. Ma il Sole è già vicino a l'occaso; et gli pastori le lor gregi ver le mandre cacciano. E' tempo che ver la città facciamo camino.
[Nico.] Passamo a questa vicina valle di San Nicandro, perché più solitaria, quindi et amena è la via.
| [ANTI.] Tum de empyreo nihil.
[NICO.] Agimus amice de mobilibus coelis ac corporeis. Empyreum vero stabile est, utque Strabus ait, intellectuale.
350
Quod, quemadmodum etiam Beda scribit, creatum protinus fuit angelis refertum.
351
Quod si lubet hoc quoque aliis annumerare, fiet undenarius coelorum numerus.
352
Quaestio.
| [Anti.] Orsù andiamo.
[Nico.] Questa è la grotta nella quale si dice haver habitato San Nicandro con i suoi compari, dove d'erbe et acqua simplice contento, né di mondane delitie né d'humane laudi fe' cunto alcuno.
| [ANTI.] Redeamus ad mobiles. Atque hic responde. Si tam decimi, quam noni virtute inferiores eodem motu sphaerae versantur, cur non Saturnus item inferiores secum ducit planetas?
353
Dispositio, motusque coelorum.
[NICO.] Nondum, ut video, ipsum coelorum situm perdidicisti. Apertius itaque loquar. Hi decem, inquam, coeli mobiles sunt inter se contigui, maiorque minorem vicissim complectetes, ac terrae concentrici.
354
Unde propter contiguitatem, necesse est, ut decimum diurno motu versus occasum secum trahat novem inferiores: itemque nonum lentissimo cursu versus orientem secum ducat octo subiectos: nec aliter octavum, trepidationis motum septem errantium coelis communicet.
355
Deferens. Planetarum motus diversi.
Saturni vero et uniuscuiusque succedentium planetarum coelum ita comparatum est, ut [s:37r] in ternos distinctum sit orbes: quorum medius deferens dictus, qui planetam movet ad orientem, subsequentis planetae coelum minime contingit et perinde nec rapit. Quo fit, ut errantes a deferentibus vectati suo seorsum motu singuli ferantur primo coelo contrarii, variisque zodiacum perambulent spatiis, Saturnus annis ferme xxx. Duodecim Iuppiter. Mars duobus. Uno autem Sol, Venus, ac Mercurius. Luna diebus xxvii horisque quasi octo.
356
Firmamentum.
| [Anti.] Felice homo che, col temporal travaglio, si conparò la gloria eterna.
[Nico.] Per non ci ammogliare i piedi nell'acqua, che di questa fornicata198 fonte corre, potremo, se ti piace, per questo colle di man destra salire.
| [ANTI.] Solutus est dubitationis nodus. Sed quod ex his firmamentum, quod crystallinum ais esse coelum?
[NICO.] Firmamentum nonnulli ex theologis aiunt ipsum stellatum esse coelum: quidam vero totam congeriem ex ipso stellato, septemque inferioribus, sic dictam, teste Augustino a firma clausione, terminoque [S:24r] intransgressibili inter superiores, et inferiores aquas.
357
Crystallinum coelum. Moses.
Crystallinum vero coelum aliud esse non potest, quam nonum, vel ex nono, decimoque aggregatum.
358
Nam quemadmodum Moses refert, orbis conditor Deus firmamentum aquis superis inferisque interposuit:
359
quarum hae quidem sunt ipsum maris elementum: illas vero ipsum nonum coelum esse oportet: ideoque crystallinum sive glaciale, aut aqueum vocari, quasi ex crystallo, glacie, aquave sit compositum.
360
Quaestio.
| [Anti.] Così farremo più lunga la via.
[Nico.] Sarrà molto più dilectabile. La voluptà allevia il travaglio. Vedrai una fonte testudinata con due fenestre alquanto di capillo venere. Innanzi la quale, d'un piccolo buso, l'acqua in alto, et spiccia, et in una saxea concha ricade. Et passato il colle vedrai una convalle, con alcuni altri pendenti di capillo venere converti che tutti pioveno, e chiarissime fonte fanno. Et quindi partiti superato il sequente colle, scuopreremo [C:36r] la chità.
| [ANTI.] Quadrat res ad amussim. Sed motus isti fiuntne super eundem axem, an super diversos?
361
Motuum axes.
[NICO.] Super diversos. Nam motum primum super axe mundi, aut aequatoris fieri satis iam nosti.
362
Secundarios autem motus super axes praeter mundi centrum euntes et perinde alios ab axe zodiaci fieri necesse est. Ta[s:37v]les enim axes incedunt per orbium deferentum centra, quae sunt ab universali centro diversa. Vectatur autem Sol a deferente eccentrico versus orientem.
363
Caeteri vero in epicyclo circumacti una cum ipso epicyclo a deferente
eccentrico gestantur71 ( non secus ac, qui circumambulans72 navigio vehitur ) versus ortum. Verum ipsi interim in superiori epicycli parte ad ortum, in reliqua ad occasum aguntur: praeterquam Luna, quae contrario motu versatur. Quemadmodum et Sol in epicyclo moveretur, si epicyclum illi a concentrico delatum tribuimus, nam hac quoque positione stat Solaris motus apparentia.
Planum deferentum. Planum epicycli.
Planae autem ipsorum deferentum superficies describuntur per rectam ab ipso deferentis centro ad epicycli centrum, vel ad centrum corporis Solis ductam, perfecto ambitu circumlatam item epicycli planum per rectam a centro epicycli ad centrum planetae semel revolutam indicatur73. Circuli quoque per lineas sic circunductas descripti pro ipsis plerunque deferentibus, aut epicyclis accipiuntur: quandoquidem in illis epicyclorum, in his vero planetarum centra circunferuntur.
Zodiaci peripheria.
Porro deferentum plana per universale centrum ducuntur. Atque ideo extensa sic sphaericam mundi se[s:38r]cant superficiem, ut sectiones ipsae circuli sint maiores. Hoc enim pacto per solaris deferentis planum in superficie primi coeli zodiaci peripheria terminatur.
364
| [Anti.] Horsù acceleramo il passo.
[Nico.] Questa è la fonte che io ti dissi.
| [ANTI.] Bene quidem [S:24v] hactenus tam elementarium, quam coelestium orbium formam, situm, ordinem, numerum, motumque pertractas, adeo, ut nemo possit explicatius.
Aequalis motus super quo centro fiat.
[NICO.] Immo haec summatim. Nam, sicubi ocium praestabitur, latius exponam quaecunque pertinent ad motus secondarios.
365
Tunc intelliges aequalem longitudinis motum in sole fieri super deferentis centro: in luna super universali centro: in caeteris, super aliis, quae sunt aequantum centra.
Deferentum declinationes.
Item trium superiorum ac lunae deferentes ab ecliptica certo declinare spatio:
366
deferentes vero duorum reliquorum ab ecliptica nunc horsum, nunc illorsum flecti.
367
Ac quemadmodum sectiones eclipticae lunarisque deferentis, quae caput ac cauda draconis vulgo dicuntur, tardo motu versus occasum feruntur.
368
Epicyclorum flexus.
Praeterea lunaris epicycli planum in deferentis plano iacere. Reliquorum vero epicyclos fastigia inclinare, et in duobus inferioribus latera quoque flectere: ideoque planetas ipsos a solari semita nunc ad boream, nunc ad austrum deviare.
369
| [Anti.] E' mirabile in sì eminente luogo quest'acqua trovarsi.
[Nico.] Traversamo questo colle, et vedremo quell'altro luogo d'acque copioso, che Tremonti volgarmente si chiama.
| [ANTI.] Nil potero audire iucundius. Sed ecce dies ad occasum properat, aguntur iam greges ad ovilia. Hora est redire ad urbem.
370
D. Nicandri vallis.
[NICO.] Transeamus ad hanc vicinam D.Nicandri vallem, loca plantis fruticibusque virentia.
| [Anti.] O luogo amenissimo, o venerando habitacolo di nymphe et muse.
[Nico.] Potriamo alquanto qui posarci.
| [ANTI.] Agendum eamus.
[NICO.] Flectamus gressum ad hanc semitam frondosis communitam sepibus. Haec ad [s:38v] dextram est domus, quam anno ab hinc quinto ac tricesimo cum parentibus ac fratribus puer incolui, dum urbe abessemus pestis contagia vitantes.
| [Anti.] Passamo199 orsù, perché l'ora è tarda, et buona parte di via ci resta, andiamo.
[Nico.] Ecco che la città, col suo curvo porto, comincia a vedersi. In questa ampia valle gli minoritani monachi, quinci un cenobio, et quindi un altro più vicino a la chità, possedeno.
| [ANTI.] Immortales Dii, quam cito dilabuntur fugaces anni.
371
D. Nicandri specus.
[NICO.] Haec specus est, in qua Nicander Anachoreta cum Gregorio, Petro, Demetrio et Elisa sociis habitasse fertur: ubi herbis, puraque lympha contenti perituras delitias, laudesque contempsere humanas.
| [Anti.] Io veggio ben l'uno et l'altro. Ma che turba è quella innanzi la porta de la cità? Alcuna cosa di nuovo vi sarrà? Io vuo' accostare per intendere.
[Nico.] Io t'aspetto qui da canto. Gran discorso habiam fatto ogi circa la descrittione del mondo. Io delibero un altro iorno seguire quel che resta sopra il fatto dela spera, a ciò niente si lasci, che sia agli astronomici200 principij opportuno. Ma ecco che l'amico torna. Che di nuovo hai udito?
| [ANTI.] Felices animae, quae compendiario labore gloriam sibi paraverunt aeternam.
372
Fornicata fons.
[NICO.] Locus est ab illorum adhuc authoritate venerabilis. Sed quoniam ab aqua, quae ex hac fornicata fonte defluit, madidus est vallis fundus, poterimus per hunc dextrum collem procedere.
| [Anti.] Un tabellario, da Drepano venuto, novelle ci porta come rotto è stato Barbarossa et Tunisio preso, e'l re Moro restituto, et a Carlo quinto Imperatore clementissimo fatto tributario.
[Nico.] O felice giorno, o desiderata novella.
| [ANTI.] Protelabitur itineris meta.
[NICO.] Diminuet viae laborem amoenitas locorum.
| [Anti.] Andiamo dentro ale case nostre, per far participi i nostri [C:36v] di sì buona, et allegra201 nova.
[Nico.] Non tardamo più.
| [ANTI.] Age tibi morem geram.
373
Testudinata fons.
[NICO.] Inspice nunc istanc testudinatam fontem duplici fenestra patulam: inspice deinde aquam sursum eiaculatam.
| [Anti.] Io vuo' a casa. Resta con Dio.
[Nico.] E Dio sia teco.
Fine del Primo Dialogo
| [ANTI.] Sedeamus hic aliquantum.
[NICO.] Nunc circumflectenda74 via est dextrorsum per hunc collem. Videbis adhuc secessum [S:25r] amoeniorem.
| | [ANTI.] Video iam stillantes ac decurrentes aquas.
374
Intermontium.
[NICO.] Haec convallis vulgo Intermontium ab ipso situ dicitur.
| | [ANTI.] O locum amoenissimum. O venerandum nympharum habitaculum. Tanta callitrichi, seu venerei capilli copia quam decenter vestit pendentes fontium specus.
[NICO.] Congruit hic paulisper quiescere.
| | [ANTI.] Quiescamus. Iam satis sedimus. Imminet extremum diei crepusculum: [s:39r] multumque superest itineris: eundum est.
375
Coenobia minoritanorum duo.
[NICO.] Eamus. Ecce iam civitas cum portu curvo patescit. In hac ampliori valle minoritani monachi hinc unum coenobium, atque inde alterum urbi vicinius habitant.
| | [ANTI.] Video utrunque. Sed quid illud turbae est pro foribus civitatis? Aliquidne allatum est novi? Ibo ac perconctabor.
376
[NICO.] Hic expecto, dum redeas. Satis hodie verba fecimus circa mundi descriptionem. Decretum est alias prosequi, quod restat: ut nihil omittatur75 eorum, quae ad astronomica pertinent rudimenta. Sed amicus redit. Quid novi memorant?
377
Caroli v Caesaris victoria.
| | [ANTI.] Tabellarius Drepano missus literas defert ad urbis senatum: ac memorat victum ac dissipatum cum suis Barbarusum ductorem, captumque Tunetum. Africanum regem solio restitutum, et Carolo. V. Imp. clementissimo tributarium.
[NICO.] O felicem, desyderatumque diem.
| | [ANTI.] Eamus nunc intro: laremque singulis revisamus, ut hoc nostris gaudium impertiamur.
[NICO.] Quin gressum acceleramus.
| | |
|