XVIII.

Francesco Maurolico a Padri del Concilio Tridentino

Messina, 1 ottobre 1562

Lettera pubblicata in calce al Sicanicarum rerum compendium (Messina, 1562, cc. 218r-220v).

[S:218r] Ad Reverendissimos Tridentinae Synodi Legatos Et Antistites,

Maurolyci Siculi Abbatis

Epistola.

Si unquam opus fuit pontificum authoritate, principium christianorum auxiliis, theologorum opera et Ecclesiae sanctae precibus, hac nostra tempestate his omnibus maxime indigemus. Quam ob rem summopere commendandi estis reverendissimi antistites, quicumque in istanc tridentinam Synodum, pontificis maximi iussu, ac Ferdinandi Caesaris et regum religiosorum hortatu, ad succurrendum fessis christianae Reipublicae rebus convenistis. Vere quidem, quanta est negocii, quod vobis incumbit necessitas, et quam magni momenti res, de qua agitur, quanta praeterea charitate, quanta corporis et animi solicitudine, quantis expensis ac labore, patriis laribus relictis, ad istoc laudabile concilium convenistis, tanta proculdubio commendatione, tantis laudibus digni essetis. Nam si olim nicena Synodus contra Arrium, si constantinopolitana contra Macedonium, si ephesiana contra Nestorem, si chalcedonensis contra Eutychetem, et aliae contra alios congregatae fuerunt, quid iam nunc agendum est contra tanta delyrantium apostatarum temeritatem, contra tot barbaricas scriptorum ineptias, contra tot ridiculas opiniones, quae in vulgus stolidum propagatae credulitatem nanciscuntur? Iam non Arrius, aut Macedonius, non Nestorius aut Eutyches confutandus vobis occurrit, sed magna oppida et ingentes provinciae debellandae. Indignor saepe egomet mecum et vix auditis credo, penetrasse dudum malum hoc usque ad has extremas Brutiorum oras: ubi oppidula et villae quandoque affectant et imitantur istanc germanorum gymnosophistarum, ne dicam anthropophagorum inauditam et incredibilem temeritatem. O mores, o seculi ferruginei fecem. Quis ferat hominum ignorantissimos Calabros affectare opinionum novitates, et quasi catulos magnas equorum quadrigas imitari? Mature providendum est priusquam talis pestilentia ingruat et integrascat. Sed opus esset hic maioribus, quam humanis viribus. Implorandum est coelitus auxilium, quando provinciae christianissimae nutant, et literatissimi plerique, quorum virtus et opera in tanta calamitate sperabatur, in suspicionem veniunt. Itaque minime mirandum est, si Paulus 4 pontifex maximus tantopere excanduit ac fulminavit ad disterminanda et abolenda neotericorum delyria. Scatebant officinae bibliopolarum, novorum authorum et praecipue germanorum opusculis, scholiis, proemiis, epistolis, dialogis, quorum cognomina sive theutonica, sive germanica, sive aethiopica vix, aut nunquam ore latino proferri poterant. Et iam pro Fabio, Cicerone ac Livio celebrabantur, Roterodamus, Me[S:218v]lancthon, Zuinglius et alia Germaniae portenta, qui quasi hederae sequaces ne dicam pestes, probatos authores, et sancta theologorum volumina ita invaserant, ut nihil sine ipsorum praevia praefatione, nihil sine adnotationibus legi posset. Sic monstrum illud Melancthon nunc Tullio, nunc Terentio, nunc Virgilio et aliis authoribus praefatiunculas praefigens famam aucupabatur. Atque item pro magni momenti viris in dictionariis Boccaccius et Ariostus fabulatores citantur. Quis tales ineptias aequo patiatur animo? O quoties ego contra defensores Erasmi stomachabar, cum nondum reprobatus esset. Erasmus dum omnia conatur profiteri, in nullo decorum servavit; dum universa vult complecti, nihil retinuit. Quomodo enim theologum se audet appellare, qui in sua Moria et in puerilibus colloquiis parasitum agit? Vocabitur ne poeta, propter insulsa quaedam carmina. Sed nec philosophus dici poterit physicae totius, ac mathematicae professionis ignorantissimus. Geometricas enim figuras, quas ignorabat, deridebat. Computum paschalem, quia non intelligebat, negligendum dixit. Sic iustas reprehensiones per facetias, ignorantiae defectum, per diverticulum quodpiam vitabat. Omitto nunc viri invidiam, mordacem ac venenosam linguam, quae non tantum contra aemulos ac literatos, verum etiam contra religiosos, atque suos cucullatos saepe oblatravit. Luteranis semper indulsit. Noluissem propter horum causam periclitari sacra biblia, et theologorum tot et tanta volumina, quippe quae a praedictis harpyiis contaminata, atque postillis, censuris et praefationibus infecta, ne quid suspicionis superesset, aut funditus abolenda, aut incendio tradenda fuerunt. Tolerabilior fuerat ille principum parasitus Aretinus, contentus enim facetiis et arte parasitica mendicatis exuviis, philosophi nomen minime sibi vendicabat. Tolerabiliores Francus Bernia et caeteri tabernarum histriones. Poterat Roma, religionis caput, malum istoc et calamitatem inhibere, si per probatos et catholicos authores id antea fecisset, quod alemanica barbaries infeliciter ausa est. Atque utinam olim non laudasset, quod postea condemnavit, quasi demum experrecta resipisceret. Quis enim tulisset Romam, latini eloquii matrem, et veteris facundiae altricem admirari quandoque germanicam loquacitatem, et Gnathonis Roterodami adagiis arridere? Sed quid mirum? Applausit dudum astronomicis iudiciis, quae tamquam superstitiosa et fallacia (paucis exceptis) reprobaverat. Quidam vir gallicus, quem Nostradamum vocant, totius astronomicae speculationis et calculi motuum ignarus multa vaticinans perterret vulgus, qui quoniam instantibus adhuc et praeteritis ca[S:219r]lamitatibus vaticinari cepit, iam mihi non futurorum, sed praesentium ac praeteritorum vates esse videtur. Quem tamen apud vulgus mille mendacia non adeo condemnant, quantum una fortuita veritas approbat. Hic dedicavit nuper quoddam suum insulsum prognosticon summo pontifici et cum plausu videtur receptus. Nollem ego semel explosa recipi et reprobata prius tunc commendari, sicut et in carminibus ac rhythmis maledicis Pasquilli perversa consuetudo iampridem damnata rursus toleratur. Libertas enim talis maledicendi ex urbe praecipua in exemplum malum caeteris propagatur, sicut olim a gentilibus scurrilia carmina Priapo dedicabantur. Cum his una ego abominandos censeo, Gebrum, Arnaldum, Lullium, Picum, Agrippam, et reliquos huiusmodi alcumistas, cabalistas, necromantas et aliarum praestigiarum sive insaniarum professores. Nam Hieronymus Cardanus cardone horridior, propter opinionum varietates, propter ambiguitates, curiositates, superstitiones et ineptias fabularum sicut ridiculus est, ita contemptui habendus potius, quam reprobandus. Facite praestantissimi praesules ut tales ineptiae disterminentur; et cum his simul ea, quae vulgares Academiae hominibus ignaris refertae quotidie in vulgus temere disseminant ea profitentes, quae nesciunt; praesertim si ad religionem pertineant. O quantum utilitatis christiano coetui fuisset comparatum, quam optime consultum, si Roma, convocatis ac conquisitis undique literatissimis quibus viris, optimisque chalcographis conductis, omnia quae ad fidei sanctae rudimenta, quae ad ceremonias, et ad morum instituta, quae ad sacras historias pertinent, tam a priscis theologis quam a recentibus tradita correctissimis typis excusa nobis tradidisset. Iam enim haec tenentes non laboraremus, neque inter errores fluctuaremus. Quod si hactenus non est factum, deinceps procurari poterit. Si autem non procurabitur, hoc erit in causa, quod facilius perperam facta destruimus, quam optime facienda curamus, libentius aliena corripimus, quam nostris confidimus. Absit istoc impedimentum et quidquid in communem utilitatem cum Sancti Senatus consulto produci poterit, producatur. Iam si animum ad ea, quae ad divinum officium pertinent, intendimus, quot emendanda passim occurrent? Videant hoc doctiores, et qui liturgias et horarias preces cultius et ordinatius recitare gestiunt: non ii, qui obvia quaeque utcunque sine iudicio legenda recipiunt. Aegre ferebam ego Martyrologii libellum, qui quotidie in choro legitur, tamdiu incorrectum tolerari, collectisque vetustis exemplaribus, multa locorum atque hominum vocabula correxi, multa, quae ad temporum vel historiae notitiam faciebant, aliunde sumpta supplevi. Nonnullorum Sanctorum memoriam, aut ex scriptorum mo[S:219v]numentis, aut ex fida relatione cognitam adieci. Sic gestio talem sacrae historiae epitomen, sive kalendarium quotidianae lectioni accommodatum multo correctiorem habere. Nollem ego hanc lectionem fuisse neglectam a Breviarii novi authore: erat enim officii ornamentum. Itaque author ipse, quantum ob id, iudicio meo, reprehendendus est, tantum in divisione psalmorum laudandus. Nam si varietas horariarium precum, aliter per alios religiosorum coetus instituta ad eundem ritum, recitandique modum, ad ecclesie sanctae unionis imitationem, redigenda esset, non alia quam praedicta psalterii distinctio eligenda nobis multisque viris eruditis videretur, additis tamen lectiunculis, antiphonis, versiculis, aliisque pro iudicio doctiorum adornamentis. Illud quoque in breviarii coaptatione observandum ratio postularet, ut quoniam neque privatim, neque in choro psalmodiam recitantes integra sacrae paginae Biblia, integras homelias, integras martyrum historias percurrere consueverunt, aut possunt. Idcirco ne lectiones tantum delibatae, atque incompletae (quod maxime absurdum est) permittantur, eas ad gratam brevitatem et epitomen quandam redactas recitari oportunum esset. Sic enim tota historiae summa tam legentibus quam audientibus brevi notesceret. Excipio tamen hinc selectas quasdam lectiones de prophetarum vaticiniis aut moralibus documentis decerpta, quales in missarum quotidianis officiis leguntur. Et quoniam in tantis ecclesiasticorum procerum comitiis non nisi seria et apprime necessaria procuranda sunt, non iniuria, erat inter caetera fastorum et calendarii ratio habenda, atque id in primis decernendum, corrigendus ne sit usitatus paschalis festi computus, ut multi volunt, an potius ita, ut iacet, observandus. Sed quisnam inter has tempestates ad istanc quaestionem, ne dicam curiositatem agitandam descendat? Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit. Ne tamen id negocium existimetur a quopiam maioris esse, quam ratio postulat, momenti, eius principia paucis exponam, deinde, cum venia vestra, sententiam meam aperiam. Ut enim ex veterum monumentis accepimus, Asiani olim 14 luna mensis primi, feria qualibet, in memoriam coenae dominicae pascha celebrabant, ita sibi traditum a Ioanne apostolo, referentes. Latini vero festum idem dominico die post lunam 14 mensis primi agebant, in memoriam dominicae resurrectionis, normam talem a Petro apostolo Marcum evangelistam, seque a Marco accepisse, asserentes. Alii 25 martii, alii 7 aprilis pascha faciebant, donec Pius primus pontifex maximus eiusque successores statuerunt festum hoc dominica die post 14 lunam mensis primi [S:220r] cunctis ecclesiis celebrandum. Itaque olim D. Hermetem Heliopolis episcopum oraculo admonitum praecepisse. Id idem in nicena Synodo per Sylvestrum et Constantinum congregata confirmatum legimus in decretis. Quod praeceptum a veteri lege derivatum tam Mosis prophetae, quam Iosephi gravis historici authoritate constat: ut quod hebraei quondam ab aegyptia servitute liberati, post rubri maris transitum, in rei gestae ad plenilunium mensis primi, quem Nisan vocant, memoriam referebant; nos ad eum diem transferremus, in quo Christi Servator, morte victa, immortalitatis viam nobis aperuit. Sed quoniam hebraei per lunares, romani vero per solares menses annum distinguebant, atque mensis primus Nisan circa vernum aequinoctium versabatur, propterea Dionysius abbas romanus, tempore Iustiniani, Beda praesbyter, Anatolius laodicensis episcopus, qui floruit anno salutis 280, diffinivere primi mensis exordium in romanis fastis apud dictum aequinoctium statui debere, ut sequens plenilunium sit praedictae solemnitatis terminus, ipsumque pascha festorum celeberrimum in die maxime insigni agatur: quosque utrumque luminarium suo plenum lumine aequinoctialia puncta zodiaci praecipua, et medium primi mobilis cingulum possideret. Quoniam vero nec aequinoctiorum nec lunationum per aureum numerum notatae sedes a Dionysio positae stabiles sunt in calendario, illis scilicet in 400 annis per dies tres, his vero in annis 300 per diem unum ferme retrocedentibus, nos autem observamus adhuc antiquos terminos, quamvis aequinoctium per 11 dies, plenilunium vero per 4 situm antiquum anticipet; idcirco videmur a praecepto deviare. Ad quem errorem vitandum multi computum innovandum, atque cum aequinoctii et lunationum retrocessionibus paschatis limites retrahendos esse iubent. Verum talis retrocessio per multum temporis processum paschalem solemnitatem in februarium et ianuarium menses quandoque intruderet. Quod ne fiat, Stoeflerinus per intercalarem diem quibuslibet annis 134 omittendum cavet. Sed talis omissio diei totum annalium, ephemeridum, calculationum, temporum, atque chronicorum calculum et ordinem turbaret, et perinde multo plus incommodi, quam utilitatis ingereret. Dicant igitur quidquid velint Paulus forosemproniensis episcopus, Ioannes Regimontanus, Petrus quidam Pitatus, ac Ioannes Stoeflerinus et alii, qui super hoc negocio magna volumina ediderunt magis, ut ingenium ac speculationem suam ostentarent, quam ut necessitati satisfacerent, aut publicae commoditati providerent. [S:220v] Nam omnino tutius est ac melius dionysiacam regulam, unde hactenus fecimus, intactatam observare (cum praesertim expectatio dominici diei plenilunium excludat) quam tantae curiositatis et obscurae supputationis onus, simplicibus sacerdotibus imponere, ut retrocessio talis in fastis per dies numerata sit vetustae regulae testimonium. Sed his omissis, veniendum est ad ea, quae multo maioris sunt momenti. Defecerat a christiana pietate Germania. Nutat nunc Gallia, quae prius una cum principibus suis christianissima cognominabatur, et in malum exemplum trahuntur caeteri. Nos autem illud, quod potissimum erat tanto malo, remedium negligimus. Quis, enim, ignorat observantia evangelii, bonis institutis, reformatione morum, parsimonia vitae, contemptu divitiarum et honorum, charitate et officiis in pauperes, aliisque bonis artibus tam haereticos confutari, quam barbaros converti posse? Talia quippe fuerunt prima Ecclesiae militantis arma. His inquam armis Apostoli usi sunt olim christianum nomen ultra Garamantas et extremam Indiam propagantes. Quae dum praecedunt, auxiliarem principum favorem attrahunt. Caetera, quae ad sacramenta, quae ad praesulum et sacerdotum electionem, quae ad vivendi regulam pertinent, utinam tam bene servarentur, quam satis per alias olim Synodos decreta sunt. In hoc peccamus omnes, quod aliter facimus, quam docemus; nec quantum praecipimus observamus: alligamus onera, ad quae movenda vix digitum adhibemus. Opus est igitur facto. Haec habui, quae submonerem Franciscus Maurolycus inter siculos abbates minimus. Quod enim possum inter dissidia et trepidationes dolium meum voluto. Et quamvis verba mea non pluris, quam elephantus muscam, faciatis, mihi tamen aliquatenus satisfecero. Nam vos interim auxilio magis, quam monitore, potestate magis, quam consilio indigetis. Hoc me consolatur, quod fluctuat et nunquam mergitur illa ratis. Valete in Domino, quos una cum Ecclesia Sancta optime valituros confido, et quorum vestigia venerabundus honoro. Messanae, kalendas octobris M. D. LX. II.